سرگذشت قانون زبان در تاجیکستان

• عبدالقیوم قیومزاد
• روزنامه‌نگار، تاجیکستان

۷ ساعت پیش

منبع تصویر،ASIAPLUST

توضیح تصویر،

پارلمان تاجیکستان قانون نوِ زبان دولتی را تصویب کرد

پنجم اکتبر سال ٢٠٠٩ پارلمان تاجیکستان «قانون نوِ زبان دولتی» را تصویب کرد. بدین جهت روز زبان دولتی از ٢٢ ژوئیه به پنجم اکتبر منتقل شد.

نخستین قانون زبان را روز ٢٢ ژوئیه ١٩٨٩ شورای عالی جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان پذیرفته بود. پنجم اکتبر روز تولد امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان است و انتقال روز زبان به پنجم اکتبر شاید تصادفی نبود.

٣١ سال پیش، زمانی که اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی هنوز سر پا بود و تاجیکستان یکی از ١٥ جمهوری آن به شمار می‌رفت، حوادثی رخ داد که بعداً با نام «بهمن‌ماه خونین» شناخته شد. ماه فوریۀ ١٩٨٩ شماری از روشنفکران و دانشجویان تاجیک تظاهراتی برگزار کردند که فقط یک تقاضا داشت: اعطای مقام دولتی (رسمی) به زبان مادری. در رأس این جنبش، طاهر عبدالجبار، رئیس سازمان مردمی رستاخیز قرار داشت.

حکومت تاجیکستان در یک واکنش غیرمترقبه این مطالبه را پذیرفت و در ماه ژوئیۀ همان سال قانون زبان در شورای عالی تصویب شد و «تاجیکی (فارسی)» به عنوان نام رسمی زبان دولتی، قانونی شد.

بدین گونه، زبان ملی تاجیکان در اتحاد شوروی رسمیت یافت. مردم ارمنستان و گرجستان هم توانسته بودند زبان‌های ارمنی و گرجی را بر مسند رسمی بنشانند و تا حدی از نفوذ زبان روسی در این جمهوری‌ها بکاهند.

منبع تصویر،ASIAPLUSTJ

توضیح تصویر،

امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان (راست) ولادمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه

اما آنچه در تاجیکستان رخ داد، متفاوت بود. تاجیک‌ها موفق شدند نه تنها زبان ملی خود را رسمی کنند، بلکه هم توانستند نام اصیل و تاریخی آن (فارسی) را برقرار و در قانون زبان ثبت کنند. زبان رسمی، از آن به بعد «تاجیکی (فارسی)» نام داشت. حقیقت تاریخی، هرچند نه تمام و کمال، برقرار شد و گذشته از این، برای گذار از خط سیریلیک به فارسی مهلت مقرر شد.

اما با گذشت سه دهه تاجیکستان نتوانست به دبیرۀ فارسی برگردد و افزون بر این، واژۀ «فارسی» از توصیف نام زبان دولتی حذف شد. در نتیجه، نیاز و توقع مردم تاجیک که سال ١٩٨٩ به خیابان‌ها ریخته بودند، برآورده نشد؛ هرچند اشتیاق مردم به خط فارسی فروکش نکرده و مسئلۀ بازگشت به دبیرۀ فارسی امروز هم از مسائل داغ روز در محافل روشنفکران و دانشوران و سیاست‌مداران است.

برای نمونه، سیف‌الله صفرف که چندین سال معاونت ریاست مرکز تحقیقات راهبردی وابسته به ریاست جمهوری تاجیکستان را به عهده داشت، بر این باور بود که این خط عربی نیست، بلکه فارسی است و آموزش آن باید از کلاس‌های ابتدایی مدارس کشور آغاز شود:

«الفبای فارسی برای ما بیگانه نیست. آن را حتی نمی‌توان عربی گفت، بلکه فارسی، یعنی از ما شده است. از این خاطر از صنف دوم در مکتب باید درس داده شود و جوانان از آنچه که در ایران و افغانستان چاپ می‌شود، استفاده برند. اما این نباید به یک سیاست دولتی تبدیل یابد».

نورمحمد امیرشاهی، تاریخدان تاجیک ، چند سال پیش با انتشار یک نامه خطاب به رئیس‌جمهور تاجیکستان خواهان گذار هرچه زودتر به خط فارسی شده بود. زیرا به گفتۀ او با گذار به خط فارسی تاجیکان می‌توانند هم از گذشتۀ خود آگاهی کامل پیدا کنند و هم به علم و دانش امروزی جهان و نوآوری‌ها دسترسی داشته باشند. این هم پاره‌ای از نامۀ اوست که آن زمان منتشر شده بود:

«حرف کیریلی (خط سیریلیک) ما را از عالم جدا و بی‌خبر کرده است. دست‌آوردهای جهانی توسط این خط برای ما دسترس نیستند. از آثار گذشتۀ خود نه فقط مردم عادی، بلکه عالمان ما نیز خبر ندارند. اما به خط فارسی در ایران همۀ ادبیات جهانی را می‌توان دسترس کرد (بدست آورد). ما امروز کتاب می‌نویسیم، اما نمی‌دانیم برای که. حدود چهار میلیون تن نوشته‌های ما را می‌خوانند. در حال گذشتن به خط فارسی نوشته‌های ما را حدود ١٠٠ میلیون تن خواهند خواند».

منبع تصویر،ASIAPLUST

توضیح تصویر،

تاجیکستان

اما در سال ١٩٩٤، وقتی که تاجیکستان سومین سال استقلال خود از کرملین را تجلیل می‌کرد، از متن لایحۀ نخستین قانون اساسی که به همه‌پرسی مردمی گذاشته شد، از نام رسمی «زبان تاجیکی (فارسی)»، واژۀ «فارسی» افتاد. در یک بحث مربوط به قانون اساسی در ماه ژوئیۀ ١٩٩٤ در شورای عالی «شهرت سلطانف» نام نماینده مجلس پیشنهاد کرد که واژۀ «فارسی» حذف شود. خود این نماینده به زبان روسی صحبت می‌کرد. و چون این پیشنهاد با رهبری کشور هماهنگ شده بود، پذیرفته شد.

در آن روزگار جنگ میان نیروهای دولت و مخالفان جریان داشت. ایران از مخالفان اسلام‌گرای حکومت تاجیکستان پشتیبانی می‌کرد و رهبری مخالفان در ایران پناهنده شده بود. اما حکومت وقت تاجیکستان تحت حمایت روسیه و ازبکستان بود و از این دو کشور کمک دریافت می‌کرد. شاید بتوان گفت که موجودیت نام «فارسی» در قانون اساسی تاجیکستان به منفعت روسیه و هم ازبکستان نبود. بدین گونه واژۀ «فارسی» که دگرباره برای توصیف زبان ملی تاجیکان به زبان قانون‌گذاری این جمهوری در زمان شوروی راه یافته بود، در نخستین سال‌های استقلال و در زمان جنگ و ناآرامی از متن پیش‌نویس قانون اساسی تاجیکستان حذف شد. شاید بتوان گفت که نام زبان فارسی به عبارتی قربانی اختلافات سیاسی و ژئوپلیتیک شد.

در ادامۀ همین اختلافات بود که قانون نوِ زبان دولتی در تاجیکستان تصویب شد. پنجم اکتبر ٢٠٠٩ هنگام بررسی این قانون در مجلس، پیشنهاد محی‌الدین کبیری، نماینده پارلمان از حزب نهضت اسلامی، مبنی بر «فارسی» نامیدن زبان رسمی رد شد. نمایندگان مجلس پیشنهاد دیگر او دربارۀ تعیین تاریخ بازگشت قانونی به رسم‌الخط فارسی را هم رد کردند. محی‌الدین کبیری برای تبیین پیشنهاد خود گفته بود که از راه گذار به خط فارسی «میراث‌بر قانونی تمدن و آثار تاریخی مشترک با کشورهای هم‌زبان و هم‌جوار محسوب خواهیم شد».

بیشتر بخوانید:

• نشر نو ‘گلستان’ مصور سعدی شیرازی در تاجیکستان
• گذار به خط پارسی: به عقب، به گذشته یا به سوی آینده‌ای روشن تر؟
• چرا تاجیکستان سی سال پیش فارسی را زبان رسمی کرد؟
• نگاهی به سرنوشت زبان فارسی در تاجیکستان

این در حالی است که بسیاری از کنشگران جنبش گذار به رسم‌الخط فارسی جزء مخالفان اسلامی یا سیاسی حکومت نیستند و بازگشت به دبیرۀ فارسی را تنها راهِ ممکن برای پیوستن تاجیکستان به عصر امروز می‌دانند. اما اخیراً پیمان ملی تاجیکستان، تشکل سیاسی مخالفان حکومت تاجیکستان در اروپا هم این موضوع را برجسته کرده‌اند و می‌گویند بازگشت به خط فارسی و احیای نام «فارسی» برای زبان دولتی تاجیکستان یکی از نیازهای بنیادین ملت و نیز عنصر اساسی استقلال این کشور است.

تا سال ١٩٩٢ در خیابان‌های شهرهای تاجیکستان می‌شد نوشته‌ها و آویزه‌هایی را به خط فارسی دید. گذشته از این، مجلات و روزنامه‌ها صفحات جداگانه‌ای را به این خط اختصاص دادند و حتی آزمون‌های خوش‌نویسی به دبیرۀ پارسی برگزار می‌شد. اما اکنون همۀ نوشته‌های فارسی را از سطح شهرها زدوده‌اند و در مدارس ساعات درسِ موسوم به «الفبای نیاکان» به‌شدت کاهش یافته یا از بین رفته است.

توضیح تصویر،

نشانی از خط پارسی در معماری قسمت بیرونی مقبره رودکی در پنج‌رود دیده نمی‌شود

خط فارسی تاجیکان در سال ١٩٢٩ به صلاح‌دید مسکو جای خود را به لاتین داد و در سال ١٩٣٩ از لاتین به سیریلیک تبدیل شد. اما صرف نظر از این همه دعوا بر سر خط و نام زبان، در اوائل حکومت شوراها در قانون اساسی اتحاد شوروی هم نام زبان فارسی حفظ شده بود.

میربابا میررحیم، یکی از دانشوران فیلسوف و تاریخدان تاجیک و از مبارزان جنبش بازگشت نام زبان فارسی در تاجیکستان، در شمارۀ سوم نشریۀ «رستاخیز» در سال ١٩٩٠ مقاله‌ای منتشر کرد. او آن‌جا با اشاره به اصل ٣٤ قانون اساسی ١٩٣١ اتحاد شوروی نوشته بود که حتی در سند اصلی حکومت‌داری شوروی تأکید شده که نام زبان مردم تاجیکستان «فارسی» است. در این اصل از قانون اساسی اتحاد شوروی نام زبان‌های جماهیر شوروی آمده بود و نام زبان مردم تاجیکستان به شکل «تاجیکی (فارسی)» ذکر شده است.

این نکته هم حائز توجه است که تا سال ١٩٩٠ در قانون اساسی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تعبیر یا ترکیب «زبان یا زبان‌های دولتی» وجود نداشته است. در قانون «دربارۀ زبان‌های خلق‌های اتحاد جماهیر شوروی» مصوب ٢٤ آوریل ١٩٩٠، زبان روسی «زبان رسمی» اتحادیه عنوان شد. از لحاظ دوژور همۀ زبان‌های اصلی اتحاد شوروی برابر توصیف شده بودند. اما در این میان سه کشور ارمنستان و گرجستان و تاجیکستان مستثنی بودند که با تصویب قوانین ویژه، زبان‌های ملی خود را رسمی یا دولتی اعلام کرده بودند.

در آن زمان زبان دولتی تاجیکستان «تاجیکی (فارسی)» نام داشت.